छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या पुणे जिल्ह्यातील किल्ले
१. सिंहगड किल्ला (Sinhagad Fort)
- स्थान: पुण्याच्या दक्षिणेस २५ किमी वर स्थित .
- इतिहास: सिंहगड किल्ला हा छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या शौर्याचा प्रतीक आहे. १६९० मध्ये, शिवाजी महाराजांनी या किल्ल्यावर भगतसिंग तोरसे यांच्या नेतृत्वाखाली मुघलांचा पराभव केला. हा किल्ला सिंहगडच्या लढाईत प्रसिद्ध आहे.
२.तोरणा किल्ला (Torana Fort)
- स्थान: पुण्याच्या पश्चिमेस, लाव्हा घाटात स्थित.
- इतिहास: तोरणा किल्ला हा एक महत्त्वाचा किल्ला होता जो १६५९ मध्ये शिवाजी महाराजांनी मुघलांच्या विरोधात जिंकला. या किल्ल्याची ऐतिहासिक महत्त्वपूर्ण भूमिका आहे, आणि तोरणा किल्ला मराठा साम्राज्याचा प्रारंभिक किल्ला म्हणून ओळखला जातो.
३.सिंदोळा (Sindola Fortt)
- स्थान: अहमदनगर जिल्ह्यातील सिंदोळा गावाजवळ .
- इतिहास: हा एक छोटा किल्ला आहे जो डोंगरावर स्थित आहे. किल्ल्याच्या अवशेषांमध्ये काही तटबंदी, दरवाजे आणि पाण्याचे टाकी दिसतात. किल्ल्याचा ऐतिहासिक महत्त्व असला तरी तो पर्यटकांसाठी कमी ओळखला जातो.
- हा किल्ला मराठा आणि मुघल काळाशी संबंधित असू शकतो, पण याबद्दल अधिक माहिती उपलब्ध नाही.
- दृश्य: किल्ल्यावरून आसपासच्या परिसराचा सुंदर देखावा दिसतो.
४.लोहगड किल्ला (Lohgad Fort)
- स्थान: पुण्याच्या मुळशी तालुक्यात स्थित .
- इतिहास: लोहगड किल्ला हा छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळातील एक मजबूत किल्ला आहे. हा किल्ला रणनीतिक दृष्ट्या महत्त्वाचा होता. येथे मराठा सैन्याच्या लढायांचे ठिकाण म्हणून वापर केला जात होता.
५. भीमशंकर किल्ला (BhimaShankar Fort)
- स्थान: पुण्याच्या निसर्गरम्य भीमाशंकर क्षेत्रात स्थित.
- इतिहास: भीमशंकर किल्ला हा एक धार्मिक महत्त्वाचा किल्ला आहे. येथे एक प्राचीन शिव मंदीर आहे. किल्ला अति दुर्गम आहे आणि त्याचा ऐतिहासिक संदर्भ मराठा साम्राज्याशी संबंधित आहे.
६. राजमाची किल्ला (Rajmachi Fort)
- स्थान: पुण्याच्या खंडाळा जवळ, सह्याद्री पर्वत रांगेत स्थित.
- इतिहास: राजमाची किल्ला हा एक ऐतिहासिक किल्ला आहे जो शिवाजी महाराजांच्या काळात महत्त्वाचा होता. किल्ल्याच्या कडव्या किल्ल्यामुळे तो एक सुरक्षित स्थान होता.
७. किल्ला प्रतापगड (Pratapgad Fort)
- स्थान: पुणे जिल्ह्यातील महाबळेश्वरपासून २४ किमी अंतरावर.
- इतिहास: प्रतापगड किल्ला हा १६५६ मध्ये शिवाजी महाराजांनी बांधला. या किल्ल्यावर शिवाजी महाराजांनी अफझल खानाचा वध केला, जो मराठा साम्राज्याच्या इतिहासातील एक महत्त्वाचा प्रसंग आहे.
८. राजगड किल्ला (Rajgad Fort)
- स्थान: राजगड किल्ला हा महाराष्ट्रातील एक अत्यंत ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, आणि रणनीतिक दृष्टिकोनातून महत्त्वपूर्ण किल्ला आहे. हा किल्ला पुणे जिल्ह्यातील महाड तालुक्यात स्थित आहे.
- इतिहास: राजगड किल्ला छत्रपती शिवाजी महाराजांनी १६५४ मध्ये घेतला आणि तो त्यांच्या राज्याभिषेक नंतरच्या काळात त्यांच्या मुख्य किल्ल्यांपैकी एक बनला. हा किल्ला "राजा" किल्ला (राजगड) म्हणून ओळखला जातो कारण तो शिवाजी महाराजांच्या प्रशासनाचे मुख्य केंद्र बनला होता. तेथेच शिवाजी महाराजांनी अनेक महत्त्वाचे निर्णय घेतले आणि त्याच्या राज्याची पायाभरणी केली.
९. चाकण/ संग्रामदुर्ग किल्ला (Chakan Sangram Durg Fort)
- स्थान: चाकण, पुणे जिल्हा, महाराष्ट्र
- इतिहास: चाकण किल्ला, ज्याला संग्रामदुर्ग असे देखील ओळखले जाते, हा एक ऐतिहासिक किल्ला आहे जो पुणे जिल्ह्यातील चाकण गावाजवळ स्थित आहे. हा किल्ला शिवाजी महाराज यांच्या काळातील किल्ल्यांपैकी एक आहे. किल्ल्याचा वापर मराठा साम्राज्याच्या सुरक्षेसाठी आणि सैन्याच्या तुकड्यांसाठी महत्त्वाच्या ठिकाणांपैकी एक होता.
१0. भोरगिरी किल्ला (Bhorgiri Fort)
- स्थान: पुणे जिल्हा
- इतिहास: भोरगिरी किल्ला पुणे जिल्ह्यातील भोर तालुक्यातील एक प्राचीन किल्ला आहे. हा किल्ला डोंगरावर स्थित असून, त्याची रचना साधारणपणे 1 6व्या शतकातील आहे. भोरगिरी किल्ल्याचा इतिहास मराठा साम्राज्याशी संबंधित आहे. हा किल्ला एक महत्त्वाचे संरक्षण स्थान होते, जिथून संपूर्ण परिसरावर नजर ठेवता येत होती. किल्ल्याची रचना साधारणतः तटबंदी, दरवाजे आणि काही पाण्याच्या टाक्यांद्वारे बनवली गेली आहे. या किल्ल्याचा वापर किल्लेदार व सैन्याने सुरक्षेसाठी केला होता. किल्ल्यावरून भोरच्या घाट आणि आसपासच्या डोंगर रांगा दिसतात.
११. इंदुरीची गढी (Indurichi Gadhi Fort)
- स्थान: इंदुरी, पुणे जिल्हा, महाराष्ट्र
- इतिहास: इंदुरीची गढी पुणे जिल्ह्यातील एक छोटासा किल्ला आहे, जो इंदुरी गावाजवळ स्थित आहे. हा किल्ला मराठा साम्राज्याच्या काळातील आहे आणि त्याचा इतिहास 17व्या शतकातील आहे. किल्ल्याचा उपयोग मराठा साम्राज्याने सामरिक दृष्ट्या महत्त्वाच्या स्थानावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी केला होता. इंदुरीची गढीचा इतिहास कमी ओळखला जात असला तरी तो मराठा साम्राज्याच्या विस्ताराशी संबंधित आहे. किल्ल्याच्या अवशेषांमध्ये तटबंदी, दरवाजे आणि काही पाण्याची टाकी आहेत.
१२.विसापूर किल्ला (संबळगड)
- स्थान: विसापूर, पुणे जिल्हा, महाराष्ट्र
- इतिहास: विसापूर किल्ला, ज्याला संबळगड असे देखील ओळखले जाते, हा एक ऐतिहासिक किल्ला आहे जो पुणे जिल्ह्यातील लोनावला आणि कडवा गावाच्या आसपास असलेल्या डोंगरावर स्थित आहे. हा किल्ला 17व्या शतकात शिवाजी महाराजांनी मराठा साम्राज्याच्या विस्तारासाठी बांधला. किल्ल्याचे स्थान एक रणनीतिक दृष्ट्या महत्त्वाचे ठिकाण होते कारण तो आसपासच्या घाटांवर आणि जंगलांवर नियंत्रण ठेवण्यास उपयुक्त होता.
१३. मोरगिरी किल्ला ( Morgiri Fort)
- स्थान: मोरगिरी, पुणे जिल्हा.
- इतिहास: मोरगिरी किल्ला पुणे जिल्ह्यातील एक ऐतिहासिक किल्ला आहे. हा किल्ला १ ७ व्या शतकातील मराठा साम्राज्याच्या काळात महत्त्वाचा ठिकाण होता. किल्ल्याचे स्थान अत्यंत सामरिक दृष्ट्या महत्त्वाचे होते, कारण किल्ल्याच्या शिखरावरून आसपासच्या क्षेत्रावर नियंत्रण ठेवता येत होते. किल्ल्याची भव्य तटबंदी, पाण्याच्या टाक्या आणि काही अवशेष आजही दिसतात.
१४.तिकोना किल्ला (वितंडगड) Tikona Fort (Vitandgad)
- स्थान: तिकोना किल्ला, पुणे जिल्हा .
- इतिहास: तिकोना किल्ला, ज्याला वितंडगड देखील म्हटले जाते, हा एक ऐतिहासिक किल्ला आहे जो पुणे जिल्ह्यातील लोनावला येथून सुमारे 18 किमी अंतरावर स्थित आहे. हा किल्ला 16व्या शतकातील आहे आणि त्याचा इतिहास मराठा साम्राज्याशी संबंधित आहे. किल्ला मराठा काळातील एक महत्त्वाचे किल्ले होते, ज्याचा उपयोग परिसरावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी आणि संरक्षणासाठी केला जात होता.
१५.कोरीगड किल्ला (Korigad Fort)
- स्थान: कोरीगड किल्ला, पुणे जिल्हा, महाराष्ट्र
- इतिहास: कोरीगड किल्ला हा एक ऐतिहासिक किल्ला आहे जो पुणे जिल्ह्यातील लोनावला (Lonavla) शहराच्या जवळ स्थित आहे. किल्ल्याचे स्थान सह्याद्री पर्वत रांगेतील एक उंच डोंगरावर आहे, त्यामुळे याला कोराई किल्ला किंवा कोवळी किल्ला असेही म्हटले जाते. किल्ल्याचा इतिहास मराठा साम्राज्याशी संबंधित आहे आणि किल्ला 17व्या शतकातील आहे. किल्ल्याचा उपयोग मराठा साम्राज्याने सुरक्षेसाठी आणि रणनीतिक नियंत्रणासाठी केला होता.
१६. घनगड किल्ला (Ghangad Fort)
- स्थान: घनगड किल्ला, पुणे जिल्हा, .
- इतिहास: घनगड किल्ला, जो एकोल्याचा गड म्हणूनही ओळखला जातो, हा एक ऐतिहासिक किल्ला आहे जो पुणे जिल्ह्यातील एकोली (Ekolai) गावाजवळ स्थित आहे. किल्ला 17व्या शतकातील आहे आणि तो मराठा साम्राज्याच्या काळात महत्त्वाचा किल्ला होता. किल्ल्याचा उपयोग सैन्याच्या ठाण्यांकरिता आणि सामरिक दृष्ट्या महत्त्वाच्या ठिकाणावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी केला जात होता.
१७. राजमाची किल्ला (Rajmachi Fort)
- स्थान: पुण्याच्या खंडाळा जवळ, सह्याद्री पर्वत रांगेत स्थित.
- इतिहास: राजमाची किल्ला हा एक ऐतिहासिक किल्ला आहे जो शिवाजी महाराजांच्या काळात महत्त्वाचा होता. किल्ल्याच्या कडव्या किल्ल्यामुळे तो एक सुरक्षित स्थान होता.
१८. भोरगिरी किल्ला (Bhorgiri Fort)
- स्थान: पुणे जिल्हा
- इतिहास: भोरगिरी किल्ला पुणे जिल्ह्यातील भोर तालुक्यातील एक प्राचीन किल्ला आहे. हा किल्ला डोंगरावर स्थित असून, त्याची रचना साधारणपणे 1 6व्या शतकातील आहे. भोरगिरी किल्ल्याचा इतिहास मराठा साम्राज्याशी संबंधित आहे. हा किल्ला एक महत्त्वाचे संरक्षण स्थान होते, जिथून संपूर्ण परिसरावर नजर ठेवता येत होती. किल्ल्याची रचना साधारणतः तटबंदी, दरवाजे आणि काही पाण्याच्या टाक्यांद्वारे बनवली गेली आहे. या किल्ल्याचा वापर किल्लेदार व सैन्याने सुरक्षेसाठी केला होता. किल्ल्यावरून भोरच्या घाट आणि आसपासच्या डोंगर रांगा दिसतात.
१९. इंदुरीची गढी (Indurichi Gadhi Fort)
- स्थान: इंदुरी, पुणे जिल्हा, महाराष्ट्र
- इतिहास: इंदुरीची गढी पुणे जिल्ह्यातील एक छोटासा किल्ला आहे, जो इंदुरी गावाजवळ स्थित आहे. हा किल्ला मराठा साम्राज्याच्या काळातील आहे आणि त्याचा इतिहास 17व्या शतकातील आहे. किल्ल्याचा उपयोग मराठा साम्राज्याने सामरिक दृष्ट्या महत्त्वाच्या स्थानावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी केला होता. इंदुरीची गढीचा इतिहास कमी ओळखला जात असला तरी तो मराठा साम्राज्याच्या विस्ताराशी संबंधित आहे. किल्ल्याच्या अवशेषांमध्ये तटबंदी, दरवाजे आणि काही पाण्याची टाकी आहेत.
२0.विसापूर किल्ला (संबळगड)
- स्थान: विसापूर, पुणे जिल्हा, महाराष्ट्र
- इतिहास: विसापूर किल्ला, ज्याला संबळगड असे देखील ओळखले जाते, हा एक ऐतिहासिक किल्ला आहे जो पुणे जिल्ह्यातील लोनावला आणि कडवा गावाच्या आसपास असलेल्या डोंगरावर स्थित आहे. हा किल्ला 17व्या शतकात शिवाजी महाराजांनी मराठा साम्राज्याच्या विस्तारासाठी बांधला. किल्ल्याचे स्थान एक रणनीतिक दृष्ट्या महत्त्वाचे ठिकाण होते कारण तो आसपासच्या घाटांवर आणि जंगलांवर नियंत्रण ठेवण्यास उपयुक्त होता.
२१.तुंग किल्ला (कठीणगड):(Tung Fort)
- स्थान: हा किल्ला महाराष्ट्रातील पुणे जिल्ह्यात असलेल्या मुलशी गावाच्या आसपासच्या भागात स्थित आहे. तो सह्याद्री पर्वताच्या एका उंच शिखरावर आहे.
- इतिहास: तुंग किल्ला मराठा साम्राज्याच्या काळातील एक महत्त्वाचा किल्ला होता. तो छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळात किल्ला म्हणून वापरला गेला. हा किल्ला विशेषत: त्याच्या रणनीतिक स्थानामुळे महत्त्वाचा होता.
२२.पुरंदर किल्ला (Purandar Fort)
- स्थान: पुरंदर किल्ला पुणे जिल्ह्यातील पुरंदर तालुक्यात स्थित आहे. किल्ला पुण्याहून साधारणतः ३०-४० किमी अंतरावर आहे. हा किल्ला सह्याद्री पर्वतातील एक उंच शिखरावर स्थित आहे.
- इतिहास: पुरंदर किल्ला एक प्राचीन किल्ला आहे जो १०व्या शतकाच्या आसपास बांधला गेला होता. किल्ला छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या जीवनाशी संबंधित आहे, कारण १६६५ मध्ये मुघल साम्राज्याशी झालेल्या "पुरंदर करार" च्या निमित्ताने पुरंदर किल्ला ऐतिहासिक महत्त्व प्राप्त झाला.
छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या अहमदनगर जिल्ह्यातील किल्ले
१.अहमदनगर (भुईकोट किल्ला) किल्ला(Ahmednagar- Fort)
- स्थान: अहमदनगर शहर स्थित .
- इतिहास: अहमदनगर किल्ला १५व्या शतकात अहमद निजाम शाहने बांधला. हा किल्ला निजामशाहीचे मुख्यालय म्हणून वापरला गेला. शिवाजी महाराजांनी देखील या किल्ल्याचे महत्त्व ओळखले होते. ब्रिटिश काळात हा किल्ला तुरुंग म्हणून वापरण्यात आला होता, आणि पंडित जवाहरलाल नेहरू यांना येथे कैदेत ठेवण्यात आले होते.
२.रतनगड किल्ला (Ratangad Fort)
- स्थान: हरिश्चंद्रगडाजवळ, भंडारदरा परिसर स्थित.
- इतिहास: रतनगड हा एक प्राचीन किल्ला असून सह्याद्रीच्या पश्चिम घाटात स्थित आहे. किल्ल्याचा इतिहास १००० वर्षांहून अधिक जुना आहे. शिवाजी महाराजांनी हा किल्ला आपल्या ताब्यात घेतला होता. किल्ल्यावरून भंडारदरा धरणाचे सुंदर दृश्य दिसते.
३.हरिश्चंद्रगड किल्ला (Harishchandragad Fort)
- स्थान: हरिश्चंद्रगड अभयारण्य .
- इतिहास: हरिश्चंद्रगड हा अत्यंत प्राचीन किल्ला असून, यावर असलेली कोकणकडा या किल्ल्याचे मुख्य आकर्षण आहे. किल्ल्याचा इतिहास सातवाहन काळापर्यंत पोहोचतो. येथे भगवान विष्णूचे एक प्रसिद्ध मंदिर आहे.
४.अलंग किल्ला (Alang Fort)
- स्थान: कळसुबाई-हरिश्चंद्रगड रांगेत .
- इतिहास: अलंग किल्ला हा अत्यंत कठीण किल्ल्यांपैकी एक आहे. किल्ल्याच्या चढाईला साहसी ट्रेकर्सचा मोठा प्रतिसाद असतो. येथील गुहा आणि जलाशय प्रेक्षणीय आहेत.
५. कुलंग किल्ला (Kulang Fort)
- स्थान: अलंग आणि मदन किल्ल्यांच्या शेजारी स्थित.
- इतिहास: कुलंग किल्ल्याच्या भिंती उंच असून, येथून त्र्यंबक रांगेचा देखावा सुंदर दिसतो. हा किल्ला देखील ट्रेकिंगसाठी प्रसिद्ध आहे.
६. मदन किल्ला (Madan Fort)
- स्थान: अलंग आणि कुलंगच्या शेजारी .
- इतिहास: मदन किल्ला चढाईसाठी खूप कठीण मानला जातो. अलंग, मदन आणि कुलंग हे तीन किल्ले एकत्र ट्रेकिंगसाठी ओळखले जातात.
७. पट्टागड किल्ला (Pattagad Fort)
- स्थान: अहमदनगर जिल्ह्यातील शिर्षी गावाजवळ, पट्टागड किल्ला स्थित आहे.
- इतिहास: पट्टागड किल्ला मुघल साम्राज्याच्या काळातील किल्ला आहे, पण त्याचा संबंध मराठा साम्राज्याशी देखील जोडलेला आहे. हा किल्ला एक महत्त्वाचा रक्षणात्मक किल्ला होता. किल्ल्याच्या आसपासची भागात मराठा आणि मुघल यांच्या दरम्यान संघर्ष झाले होते.
८. विश्रामगड किल्ला (Vishramgad Fort)
- स्थान: अहमदनगर जिल्ह्यातील कुडूस गावाजवळ स्थित आहे.
- इतिहास: विश्रामगड किल्ला प्राचीन काळातील किल्ला आहे. मराठा साम्राज्याच्या काळात हा किल्ला एक महत्त्वाचा किल्ला होता. याचा उपयोग मराठ्यांच्या सैन्याने संरक्षणासाठी आणि सामरिक दृष्टिकोनातून केला जात होता.
९. बितनगड किल्ला (Bitanagad Fort)
- स्थान: बितनगड किल्ला अहमदनगर जिल्ह्यातील बिटन गावाजवळ स्थित आहे. हा किल्ला किल्ला एक दुर्गम ठिकाणी असून, आसपासच्या पहाडांमध्ये सुमारे ८०० मीटर (२,६२५ फूट) उंचीवर आहे.
- इतिहास: बितनगड किल्ला एक प्राचीन किल्ला आहे, जो अनेक ऐतिहासिक घटना आणि लढायांचा साक्षीदार राहिला आहे. किल्ला विविध साम्राज्यांनी वापरला, ज्यामध्ये मराठा आणि मुघल साम्राज्यांचा समावेश आहे. यामुळे किल्ल्याचा इतिहास समृद्ध आणि विविधतेने भरलेला आहे.
१०. कलाडगड किल्ला (Kaladgad Fort)
- स्थान: बितनगड किल्ला अहमदनगर जिल्ह्यातील बिटन गावाजवळ स्थित आहे. हा किल्ला किल्ला एक दुर्गम ठिकाणी असून, आसपासच्या पहाडांमध्ये सुमारे ८०० मीटर (२,६२५ फूट) उंचीवर आहे.
- इतिहास: बितनगड किल्ला एक प्राचीन किल्ला आहे, जो अनेक ऐतिहासिक घटना आणि लढायांचा साक्षीदार राहिला आहे. किल्ला विविध साम्राज्यांनी वापरला, ज्यामध्ये मराठा आणि मुघल साम्राज्यांचा समावेश आहे. यामुळे किल्ल्याचा इतिहास समृद्ध आणि विविधतेने भरलेला आहे.
११. कलाडगड किल्ला (Kaladgad Fort)
- स्थान: कलाडगड किल्ला अहमदनगर जिल्ह्यातील कलाडगड या गावाजवळ स्थित आहे. किल्ला कड्यांच्या कडेवर आणि डोंगराच्या उंचावर आहे, त्यामुळे या किल्ल्याच्या शिखरावरून संपूर्ण परिसराचा अप्रतिम दृश्य दिसतो.
- इतिहास: कलाडगड किल्ला प्राचीन काळातील किल्ला आहे आणि विविध ऐतिहासिक घटनांचा साक्षीदार राहिला आहे. किल्ल्याचा वापर मराठा साम्राज्य आणि मुघल साम्राज्याच्या दरम्यान लढायांसाठी केला जात होता. किल्ल्याचा महत्त्व याच्या सामरिक स्थानामुळे होता, ज्यामुळे तो एक महत्त्वाचा किल्ला मानला जातो.
११. भैरवगड किल्ला (Bhairavgad Fort)
- स्थान: भैरवगड किल्ला शिरपुंजे गावाजवळ, अहमदनगर जिल्ह्यात स्थित आहे. हा किल्ला एक पर्वतीय परिसरात असून, येथे चढाईसाठी चांगली जागा उपलब्ध आहे.
- इतिहास: भैरवगड किल्ला प्राचीन काळात बांधला गेला आणि याला मराठा साम्राज्याच्या काळात महत्त्व आले. किल्ल्याचा उपयोग सामरिक दृष्टिकोनातून रक्षण आणि संरक्षणासाठी केला जात होता. भैरवगड किल्ल्याचा उल्लेख शिरपुंजेच्या स्थानिक इतिहासातही आहे.